Η Γραμματική της Φαντασίας -- Ένα Παράδειγμα

Ο Gianni Rodari (1920 - 1980) ήταν Ιταλός συγγραφέας και δημοσιογράφος, που έγινε γνωστός για τα παιδικά βιβλία του. Κέρδισε το Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (1970) και θεωρείται από πολλούς ως ο σημαντικότερος Ιταλός συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. 

Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι παρμένο από το βιβλίο του Η Γραμματική της Φαντασίας (1974) και διερευνά την απήχηση που έχει η επιλογή των λέξεων σε ένα κείμενο. Γεγονότα που έχουν επαληθευτεί με επιστημονικό τρόπο, δοσμένα με τον παραστατικό, ζωντανό, γλαφυρό λόγο ενός βραβευμένου παραμυθά:

«Μια πέτρα που ρίχνουμε στα νερά μιας λιμνούλας προκαλεί ομόκεντρα κύματα που απλώνονται στην επιφάνεια παρασέρνοντας στην κίνησή τους, σε διαφορετικές αποστάσεις, με διαφορετικά αποτελέσματα, το νούφαρο και το καλάμι, τη χάρτινη βαρκούλα και το φελλό του ψαρά. Αντικείμενα που ήταν πριν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, το καθένα στην ησυχία του ή στον ύπνο του, είναι σα να τα ξανάφερε κάποιος στη ζωή, σα να τα ανάγκασε να αντιδράσουν, να σχετιστούν μεταξύ τους. Άλλες κινήσεις, αόρατες, απλώνονται στο βάθος προς όλες τις κατευθύνσεις, καθώς η πέτρα κατεβαίνει με ορμή, παρασύροντας φύκια, τρομάζοντας ψάρια, προκαλώντας συνεχώς καινούριες μοριακές αναστατώσεις. Όταν, τέλος, φτάσει στο βυθό, σηκώνει λάσπη, αναποδογυρίζει τα πράγματα που κείτονταν εκεί ξεχασμένα, μερικά απ’ αυτά τώρα ξεθάβονται, ενώ άλλα, με τη σειρά τους, σκεπάζονται από την άμμο. Αμέτρητα γεγονότα ή μικρογεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο σε ελάχιστο χρόνο. Ίσως, κι αν ακόμα είχε κανείς τον καιρό και τη διάθεση, δε θα μπορούσε να τα καταγράψει όλα, χωρίς να παραλείψει κανένα.

«Με τον ίδιο τρόπο, μια λέξη που πέφτει τυχαία στο μυαλό μας δημιουργεί κύματα στην επιφάνεια και στο βάθος, προκαλεί μια ατελεύτητη σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων, παρασύροντας στην πτώση της ήχους και εικόνες, αναλογίες και αναμνήσεις, σημασίες και όνειρα, σε μια κίνηση που ξυπνά την εμπειρία και τη μνήμη, τη φαντασία και το ασυνείδητο, και η οποία γίνεται πιο περίπλοκη επειδή το ίδιο το μυαλό δεν παρίσταται παθητικά στην εμφάνιση όλων αυτών, αλλά επεμβαίνει σ’ αυτήν συνεχώς, για να δεχτεί και να απορρίψει, να συνδέσει και να λογοκρίνει, να οικοδομήσει και να καταστρέψει.»

Στη συνέχεια, ο Ροντάρι αναπτύσσει τη θέση του αυτή με μπόλικα παραδείγματα ποικίλων αντιδράσεων που μπορεί να προκαλέσει η πτώση μιας «πέτρας» (ως λέξης πια) στο μυαλό: συνειρμούς και αναλογίες σε καθαρά ηχητικό επίπεδο (π.χ. λέξεις που αρχίζουν από «π»), σε σημασιολογικό επίπεδο (π.χ. βράχος, κοτρώνα, χαλίκι, κλπ) ή σε όποιο άλλο επίπεδο θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί – μια και πρόκειται για μία Γραμματική της Φαντασίας, άλλωστε...

The Grammar of Fantasy: An Introduction to the Art of Inventing Stories

Προς το παρόν, εμείς θα ασχοληθούμε με το σημασιολογικό επίπεδο.

Σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή του Ροντάρι (αλλά και με την κοινή λογική), μία και μόνη διαφορετική επιλογή στο κομπολόι των λέξεων μιας Πρότασης μπορεί να αλλάξει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα που δημιουργεί η πρόταση αυτή μέσα στο μυαλό μας -- μία εικόνα που, ενδεχομένως (ανάλογα με το πόσο αφήνουμε αυτό το μυαλό μας να παίζει και να εξερευνά δυνατότητες και συνδυασμούς), ξεπερνάει κατά πολύ τα στενά όρια της περιγραφής της.

Αν, παραδείγματος χάριν, γράψουμε (ή πούμε) την πρόταση

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της μποτάκια κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»

Η λέξη μποτάκια ως είδος πατούμενου μπορεί να φέρει άμεσα στο μυαλό μερικές εικόνες:  ορειβατικά μποτάκια ' μποτάκια για την πόλη ' μποτάκια για την εκδρομή ' αθλητικά μποτάκια ' βραδινά μποτάκια (αν κι εδώ ταιριάζει, ίσως, η λέξη μποτίνια, ειδικά αν πρόκειται για παλιότερες εποχές). Αλήθεια, τι φοράει στα πόδια της η Λουκία, εκτός από τα μποτάκια; Παντελόνια; Φούστα; Κάνει ζέστη; Κάνει κρύο; Τι χρώμα έχουν τα κορδόνια; Πώς μοιάζουν τα χέρια που τα δένουν; Πού κάθεται η Λουκία για να δέσει τα παπούτσια; Πού έτρεξε με τα καινούρια της μποτάκια για να συναντήσει τους υπόλοιπους; Και λοιπά.

Ας αλλάξουμε τώρα το είδος του πατούμενου (ας αντικαταστήσουμε, με άλλα λόγια, τον τύπο του Παραδείγματός μας):

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της σανδάλια κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»

 Ίσως είναι καλοκαίρι. Ίσως πηγαίνουν στην παραλία ή για βόλτα στην προκυμαία. Ίσως πάλι η Λουκία έζησε στα αρχαία χρόνια, όταν η χρήση των σανδαλιών ήταν γενικευμένη. Μάλιστα, θα έλεγα ότι είναι Ρωμαία – το όνομα δεν είναι αρχαιοελληνικό, νομίζω. Εκτός κι αν βρίσκονται κάπου στην Αφρική (ζέστη!) ή σε κάποια άλλη παρόμοια περιοχή της Γης. Φοράνε χιτώνες και τόγκες (όχι τάγκα…) ή λεπτά αέρινα φουστανάκια κι ανοιχτόχρωμα, λεπτοϋφασμένα λινά παντελόνια για να αντέξουν άλλο ένα καυτό απόγευμα στην Καλημέρα, στο ξακουστό χωριό της Μάγκνα Γκρέτσια στη Νότια Ιταλία;

Πολύ διαφορετικές εικόνες, ναι;

Και, φυσικά, οι προηγούμενες ερωτήσεις (περιγραφές κορδονιών, Λουκίας, καιρικών συνθηκών, περιβάλλοντος κτλ) έχουν κι εδώ τη θέση τους. Και, με τη σειρά τους, οι απαντήσεις που φανταστήκαμε γι’ αυτή τη λέξη / πρόταση πλουτίζουν το «ρεπερτόριο» για τα μποτάκια, ως εξής:

Πάντως, στην Καλημέρα μπορείς να φορέσεις μποτάκια το χειμώνα, φαντάζομαι… Και στην Αφρική, επίσης, τα μποτάκια είναι απαραίτητα για μερικές δραστηριότητες – παρά τη ζέστη!

Και λοιπά.

Ε, και μετά απ’ όλα αυτά,

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της ΝΙΚΕ κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»

«Θέλει και ΝΙΚΕ η μούρη της!» (Σχόλιο κακοπροαίρετης πεθεράς ή ζηλιάρας γειτόνισσας / συναδέλφου / συμμαθήτριας)

«Καλέ, ξέρεις από πού τα παίρνει; Από το στοκατζίδικο στη Δημοσθένους, έχει πολύ καλές τιμές! Πήγα και πήρα τις προάλλες παπούτσια για τα κορίτσια, μεγάλη ποικιλία, Πέπη μου!» (Απάντηση εξυπηρετικής γειτόνισσας / συναδέλφου Β’)

Ίσως η Λουκία φοράει φόρμα ΝΙΚΕ ή κρατάει μια τσάντα ΝΙΚΕ. Την τσάντα δεν την αναφέρει η πρότασή μας, βέβαια, αλλά σε μερικές περιπτώσεις έχουμε δικαίωμα να την υποθέσουμε, τουλάχιστον ως ενδεχόμενο αξεσουάρ. Γυναίκες! Μάλλον είναι νεότερης ή μέσης ηλικίας, δεν μπορώ να φανταστώ τη γιαγιά μου να δένει τα καινούρια της ΝΙΚΕ και να τρέχει… Πάνε όλοι μαζί (με τους "υπόλοιπους") για τρέξιμο, για σκέιτμπορντ ή για τσάρκα; Κι ένα σωρό άλλα ερωτήματα που μπορεί να μας γεννήσει το άκουσμα μίας γνωστής μάρκας αθλητικών ειδών (και σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα μέρη της πρότασης, δηλ. τις υπόλοιπες λέξεις).

Κλείνοντας για σήμερα, θα παίξω λίγο και σε ηχητικό επίπεδο:

Οι λέξεις που διάλεξε ο Αλέξης σ’ έκαναν να τρέξεις.

Δεν ήταν έξις ‘ εσύ ήρθες μόνο για να παίξεις,

Και όχι το μαντήλι σου στα δάκρυα να βρέξεις.

Ήταν που είχε περίεργες ορέξεις…

-----   -----   -----   -----   -----

Οι φωτογραφίες έχουν παραχωρηθεί με Άδεια Creative Commons από τους αντίστοιχους δημιουργούς τους:

Πέτρα στο Νερό, Μποτάκια, Σανδάλια ρωμαϊκά, Σανδάλια βραδινά, Μποτάκια ΝΙΚΕ

.