Wednesday, August 1, 2012

Η Γραμματική της Φαντασίας -- Ένα Παράδειγμα


Ο Gianni Rodari (1920 - 1980) ήταν Ιταλός συγγραφέας και δημοσιογράφος, που έγινε γνωστός για τα παιδικά βιβλία του. Κέρδισε το Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (1970) και θεωρείται από πολλούς ως ο σημαντικότερος Ιταλός συγγραφέας παιδικής λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. 

Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι παρμένο από το βιβλίο του Η Γραμματική της Φαντασίας (1974) και διερευνά την απήχηση που έχει η επιλογή των λέξεων σε ένα κείμενο. Γεγονότα που έχουν επαληθευτεί με επιστημονικό τρόπο, δοσμένα με τον παραστατικό, ζωντανό, γλαφυρό λόγο ενός βραβευμένου παραμυθά:



«Μια πέτρα που ρίχνουμε στα νερά μιας λιμνούλας προκαλεί ομόκεντρα κύματα που απλώνονται στην επιφάνεια παρασέρνοντας στην κίνησή τους, σε διαφορετικές αποστάσεις, με διαφορετικά αποτελέσματα, το νούφαρο και το καλάμι, τη χάρτινη βαρκούλα και το φελλό του ψαρά. Αντικείμενα που ήταν πριν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, το καθένα στην ησυχία του ή στον ύπνο του, είναι σα να τα ξανάφερε κάποιος στη ζωή, σα να τα ανάγκασε να αντιδράσουν, να σχετιστούν μεταξύ τους. Άλλες κινήσεις, αόρατες, απλώνονται στο βάθος προς όλες τις κατευθύνσεις, καθώς η πέτρα κατεβαίνει με ορμή, παρασύροντας φύκια, τρομάζοντας ψάρια, προκαλώντας συνεχώς καινούριες μοριακές αναστατώσεις. Όταν, τέλος, φτάσει στο βυθό, σηκώνει λάσπη, αναποδογυρίζει τα πράγματα που κείτονταν εκεί ξεχασμένα, μερικά απ’ αυτά τώρα ξεθάβονται, ενώ άλλα, με τη σειρά τους, σκεπάζονται από την άμμο. Αμέτρητα γεγονότα ή μικρογεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο σε ελάχιστο χρόνο. Ίσως, κι αν ακόμα είχε κανείς τον καιρό και τη διάθεση, δε θα μπορούσε να τα καταγράψει όλα, χωρίς να παραλείψει κανένα.

«Με τον ίδιο τρόπο, μια λέξη που πέφτει τυχαία στο μυαλό μας δημιουργεί κύματα στην επιφάνεια και στο βάθος, προκαλεί μια ατελεύτητη σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων, παρασύροντας στην πτώση της ήχους και εικόνες, αναλογίες και αναμνήσεις, σημασίες και όνειρα, σε μια κίνηση που ξυπνά την εμπειρία και τη μνήμη, τη φαντασία και το ασυνείδητο, και η οποία γίνεται πιο περίπλοκη επειδή το ίδιο το μυαλό δεν παρίσταται παθητικά στην εμφάνιση όλων αυτών, αλλά επεμβαίνει σ’ αυτήν συνεχώς, για να δεχτεί και να απορρίψει, να συνδέσει και να λογοκρίνει, να οικοδομήσει και να καταστρέψει.»




Στη συνέχεια, ο Ροντάρι αναπτύσσει τη θέση του αυτή με μπόλικα παραδείγματα ποικίλων αντιδράσεων που μπορεί να προκαλέσει η πτώση μιας «πέτρας» (ως λέξης πια) στο μυαλό: συνειρμούς και αναλογίες σε καθαρά ηχητικό επίπεδο (π.χ. λέξεις που αρχίζουν από «π»), σε σημασιολογικό επίπεδο (π.χ. βράχος, κοτρώνα, χαλίκι, κλπ) ή σε όποιο άλλο επίπεδο θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί – μια και πρόκειται για μία Γραμματική της Φαντασίας, άλλωστε...

The Grammar of Fantasy: An Introduction to the Art of Inventing Stories





Προς το παρόν, εμείς θα ασχοληθούμε με το σημασιολογικό επίπεδο.

Σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή του Ροντάρι (αλλά και με την κοινή λογική), μία και μόνη διαφορετική επιλογή στο κομπολόι των λέξεων μιας Πρότασης μπορεί να αλλάξει σε μεγάλο βαθμό την εικόνα που δημιουργεί η πρόταση αυτή μέσα στο μυαλό μας -- μία εικόνα που, ενδεχομένως (ανάλογα με το πόσο αφήνουμε αυτό το μυαλό μας να παίζει και να εξερευνά δυνατότητες και συνδυασμούς), ξεπερνάει κατά πολύ τα στενά όρια της περιγραφής της.

Αν, παραδείγματος χάριν, γράψουμε (ή πούμε) την πρόταση

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της μποτάκια κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»



Η λέξη μποτάκια ως είδος πατούμενου μπορεί να φέρει άμεσα στο μυαλό μερικές εικόνες:  ορειβατικά μποτάκια ' μποτάκια για την πόλη ' μποτάκια για την εκδρομή ' αθλητικά μποτάκια ' βραδινά μποτάκια (αν κι εδώ ταιριάζει, ίσως, η λέξη μποτίνια, ειδικά αν πρόκειται για παλιότερες εποχές). Αλήθεια, τι φοράει στα πόδια της η Λουκία, εκτός από τα μποτάκια; Παντελόνια; Φούστα; Κάνει ζέστη; Κάνει κρύο; Τι χρώμα έχουν τα κορδόνια; Πώς μοιάζουν τα χέρια που τα δένουν; Πού κάθεται η Λουκία για να δέσει τα παπούτσια; Πού έτρεξε με τα καινούρια της μποτάκια για να συναντήσει τους υπόλοιπους; Και λοιπά.

Ας αλλάξουμε τώρα το είδος του πατούμενου (ας αντικαταστήσουμε, με άλλα λόγια, τον τύπο του Παραδείγματός μας):

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της σανδάλια κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»




 Ίσως είναι καλοκαίρι. Ίσως πηγαίνουν στην παραλία ή για βόλτα στην προκυμαία. Ίσως πάλι η Λουκία έζησε στα αρχαία χρόνια, όταν η χρήση των σανδαλιών ήταν γενικευμένη. Μάλιστα, θα έλεγα ότι είναι Ρωμαία – το όνομα δεν είναι αρχαιοελληνικό, νομίζω. Εκτός κι αν βρίσκονται κάπου στην Αφρική (ζέστη!) ή σε κάποια άλλη παρόμοια περιοχή της Γης. Φοράνε χιτώνες και τόγκες (όχι τάγκα…) ή λεπτά αέρινα φουστανάκια κι ανοιχτόχρωμα, λεπτοϋφασμένα λινά παντελόνια για να αντέξουν άλλο ένα καυτό απόγευμα στην Καλημέρα, στο ξακουστό χωριό της Μάγκνα Γκρέτσια στη Νότια Ιταλία;

Πολύ διαφορετικές εικόνες, ναι;
Και, φυσικά, οι προηγούμενες ερωτήσεις (περιγραφές κορδονιών, Λουκίας, καιρικών συνθηκών, περιβάλλοντος κτλ) έχουν κι εδώ τη θέση τους. Και, με τη σειρά τους, οι απαντήσεις που φανταστήκαμε γι’ αυτή τη λέξη / πρόταση πλουτίζουν το «ρεπερτόριο» για τα μποτάκια, ως εξής:

Πάντως, στην Καλημέρα μπορείς να φορέσεις μποτάκια το χειμώνα, φαντάζομαι… Και στην Αφρική, επίσης, τα μποτάκια είναι απαραίτητα για μερικές δραστηριότητες – παρά τη ζέστη!
Και λοιπά.

Ε, και μετά απ’ όλα αυτά,

«Η Λουκία έδεσε βιαστικά τα καινούρια της ΝΙΚΕ κι έτρεξε να συναντήσει τους υπόλοιπους.»



«Θέλει και ΝΙΚΕ η μούρη της!» (Σχόλιο κακοπροαίρετης πεθεράς ή ζηλιάρας γειτόνισσας / συναδέλφου / συμμαθήτριας)
«Καλέ, ξέρεις από πού τα παίρνει; Από το στοκατζίδικο στη Δημοσθένους, έχει πολύ καλές τιμές! Πήγα και πήρα τις προάλλες παπούτσια για τα κορίτσια, μεγάλη ποικιλία, Πέπη μου!» (Απάντηση εξυπηρετικής γειτόνισσας / συναδέλφου Β’)

Ίσως η Λουκία φοράει φόρμα ΝΙΚΕ ή κρατάει μια τσάντα ΝΙΚΕ. Την τσάντα δεν την αναφέρει η πρότασή μας, βέβαια, αλλά σε μερικές περιπτώσεις έχουμε δικαίωμα να την υποθέσουμε, τουλάχιστον ως ενδεχόμενο αξεσουάρ. Γυναίκες! Μάλλον είναι νεότερης ή μέσης ηλικίας, δεν μπορώ να φανταστώ τη γιαγιά μου να δένει τα καινούρια της ΝΙΚΕ και να τρέχει… Πάνε όλοι μαζί (με τους "υπόλοιπους") για τρέξιμο, για σκέιτμπορντ ή για τσάρκα; Κι ένα σωρό άλλα ερωτήματα που μπορεί να μας γεννήσει το άκουσμα μίας γνωστής μάρκας αθλητικών ειδών (και σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα μέρη της πρότασης, δηλ. τις υπόλοιπες λέξεις).


Κλείνοντας για σήμερα, θα παίξω λίγο και σε ηχητικό επίπεδο:

Οι λέξεις που διάλεξε ο Αλέξης σ’ έκαναν να τρέξεις.
Δεν ήταν έξις ‘ εσύ ήρθες μόνο για να παίξεις,
Και όχι το μαντήλι σου στα δάκρυα να βρέξεις.
Ήταν που είχε περίεργες ορέξεις…

-----   -----   -----   -----   -----

Οι φωτογραφίες έχουν παραχωρηθεί με Άδεια Creative Commons από τους αντίστοιχους δημιουργούς τους:
.

Tuesday, July 31, 2012

Το Νήμα της Πρότασης -- Παράδειγμα


Σε προηγούμενη ανάρτηση μιλήσαμε για τους δύο Άξονες της Πρότασης – τον Συνταγματικό και τον Παραδειγματικό.

Καταλάβαμε λίγο καλύτερα, ίσως, τι σημαίνει Παράδειγμα.
Στην αγγλική γλώσσα, ο όρος {paradigm} χρησιμοποιείται ακριβώς για να εκφράσει αυτή τη σημασία.

Και, επειδή έχω διαβάσει, ακούσει και δει πολλά να γράφονται, να λέγονται, να γίνονται και να εικονογραφούνται σε σχέση με το Νήμα της Σκέψης και του Λόγου,

Δεν μπόρεσα παρά να ανακατέψω μέσα στο μυαλό μου αυτές τις δύο έννοιες / «εικόνες» – να ξεδιαλύνω τη μια με τη βοήθεια της άλλης, να πλουτίσω τη σχετική φιλολογία και τον εαυτό μου με νέες ιδέες.

Ας δούμε την Πρόταση σαν ένα Πανί,

Τους δυο Άξονες σα Νήματα,


Από το ιστολόγιο της Όστριας, Το Ήθος που Χάσαμε
Κτίζοντας Ένα Χωριό

Το Στημόνι και το Υφάδι, φτιαγμένα από λέξεις κι ήχους.


Για να έχει ολοκληρωμένο και γραμματικά σωστό Νόημα η Πρόταση, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μόνο έναν τύπο από το Παράδειγμα των Πτώσεων (από την κλίση του συγκεκριμένου Ουσιαστικού που έχουμε στη διάθεσή μας).

Μόνο ένας συνδυασμός κερδίζει το λουκούμι.

«της Θεοδώρας» είναι το βιβλίο ‘ η γενική Πτώση είναι η σωστή «πινελιά» που θα μας αναδείξει σε άξιους τεχνίτες λογο-πλέχτες (ή λογο-πλόκους, αλλά όχι δολο-πλόκους).

Έτσι, με τη σωστή επιλογή νήματος, με τη σωστή βελονιά, σχηματίζονταν λουλούδια και πουλιά, άνθρωποι και ζώα, σχέδια γεωμετρικά, σκηνές της καθημερινότητας, αναπαραστάσεις μύθων και θρύλων – κι έγιναν ξακουστά τα πέπλα της Αθηνάς, της Αράχνης, της Πηνελόπης, της Καλυψώς, έργα που σκίστηκαν, έλιωσαν, μα που ο απόηχος της δόξας τους ακούγεται ακόμα.

Αθηνά και Αράχνη, Jacoppo Tontiretto

.





Η Χυλοπι-πίτσα

Έκανε πολλή ζέστη για περίπλοκες μαγειρικές. Και, μεσούντος καύσωνος, είχα πεθυμήσει να φάω πίτσα.

Πιτσαρία δεν υπήρχε σε κοντινή εμβέλεια. Κάτι έπρεπε να σκαρφιστώ.

Είχα τυρί, είχα τομάτα, παραλίγο να είχα και λίγη πιπεριά -- κι είχα και μια κονσέρβα με μανιτάρια, μόνο που δεν τρώω μανιτάρια από κονσέρβα, όσο μπορώ να το αποφύγω.

Μας έλειπε η βάση, το ψωμί της πίτσας. Του σάντουιτς. Του κολατσού με ψωμοτύρι και τομάτα. Αυτό είναι η πίτσα. Αν έχεις και τίποτ' άλλο, μια πιπεριά, ένα κρεμμύδι, λίγες αντσούγιες για μερικούς, κολατσίζεις και μ' αυτά. Αυτό είναι η πίτσα, μη σε ξεγελάνε τα περίπλοκα ονόματα και οι ρωμαϊκές γαστρονομίες.

Τι πίτσα, τι μακαρονάδα...


Στο μυαλό μου κλωθογύριζαν κι οι χυλοπίτες της Παρθένας, της Πόντιας νοικοκυράς. Μεγάλη επιτυχία!

...τι ντάκος! Ούνα φάτσα, ούνα ράτσα, και μεσογειακή διατροφή.
Κι έτσι εμπνεύστηκα τη Χυλοπι-πίτσα.
Απλά πράγματα, έχουμε φάει διάφορες παραλλαγές των δημητριακών με γαλακτοκομικά και λαχανικά παρέα. Σπανακόπιτα με τυρί, αρκεί να σου πω, και νόστιμο φύλλο, τραγανό!


Εκτέλεση


Έβρασα λίγες Χυλοπίτες της Παρθένας. (Θα την ξεμοναχιάσω σύντομα και θα της πάρω τη Συνταγή!)
Άπλωσα μια λεπτή στρώση σ' ένα στρογγυλό ταψί. Η βάση, το ψωμί.

Έκοψα μια τομάτα μεγάλη σε λεπτές ροδέλες, τις άπλωσα πάνω στις χυλοπίτες. Η τομάτα ήταν αρκετά ώριμη για να μαγειρευτεί -- μην κάνετε το λάθος να βάζετε "ψόφια πια" λαχανικά στην κατσαρόλα σας, πεταμένα λεφτά είναι (π.χ. ως προς τη γεύση και την υγεία).

Πασπάλισα μερικά μπαχαρικά και βοτάνια (π.χ. ρίγανη, τσίλι).

Πήρα ένα κομμάτι γλυκιά γραβιέρα που είχα, η τυχερή, και έκοψα τρίγωνα κομμάτια απ' το πλάι. Τα άπλωσα ακτινωτά πάνω απ' την τομάτα (και όχι απ' "τη ντομάτα" όπως λένε μερικοί). Το τυρί απλώνεται και τριμμένο, αν θέλετε.

Άφησα πέντε-δέκα λεπτά σε καυτό φούρνο -- ανάλογα με τη θερμοκρασία, κορίτσια! (*)


Δε χρειάζεται να βάλετε λάδι, π.χ. για να μην κολλήσουν τα ζυμαρικά στο ταψί, γιατί το τυρί θα στάξει τα λιπαρά του λιώνοντας ' βλέποντας πόσα πολλά λίπη έσταξε, θα πάρουμε και μια ιδέα για το πώς "πειράζουν" τη χοληστερίνη τα πολλά κίτρινα τυριά.



Προαιρετικά:

  • μάλλον βαρέθηκα να μαλακώσω λίγο κρεμμύδι κομμένο σε ροδέλες και να το απλώσω κάτω απ' το τυρί, μαζί με την τομάτα '
  • αν είχα πιπεριές γλυκές, πράσινες ή κίτρινες ή κόκκινες, θα έκανα απαραιτήτως αυτό που βαρέθηκα να κάνω για το κρεμμύδι ' 
  • ένα κομμάτι καυτερή κόκκινη πιπερίτσα είχε μείνει κάμποσες μέρες στο ψυγείο κι είχε μαυρίσει ' γεια σου, πιπεριά!
  • και λοιπά.
Έφαγα και μετά ξανάφαγα. Έπειτα άδειασα όλο το ταψί. Είχα έμπνευση!
Αργότερα θα κοπανιέμαι με τα όργανα της γυμναστικής.

Καλή όρεξη!

Monday, July 30, 2012

Ο Οιδίποδας και η Αντιγόνη στον Κολωνό, παρέα με την Κλεοπάτρα

Μου έστειλε γράμμα η φίλη μου η Κλεοπάτρα τις προάλλες.
Θυμήθηκε τα νιάτα της και τους φίλους στον Ίππιο Κολωνό όπου μεγάλωσε.
Εκεί όπου πήγε πήγε να πεθάνει πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια ο Οιδίποδας, ο πατροκτόνος κι αιμομίκτης βασιλιάς της Θήβας.





Τον θυμήθηκε τον Οιδίποδα, μαζί και όλο του το βασιλοσόι, και βάλθηκε να ιστορεί τις βόλτες που έκανε στους λόφους με την Αντιγόνη και την Ισμήνη. Ο Πολυνείκης, ο άλλος γιος του Οιδίποδα, κι ο αδελφός του (αχ! κοίτα να δεις που δεν μπορώ να θυμηθώ τώρα, να, το όνομά του!) δεν έπαιρναν μέρος ‘ εκείνα ήταν αγόρια και γυμνάζονταν για πόλεμο και γι’ αρχηγιλίκια. Α, ναι, Ετεοκλή τον έλεγαν τον άλλο γιο!

Φορούσαν τα αρχαία τους ρούχα, όπως τα φανταζόταν τότε η μικρή Κλεοπάτρα, κι έπαιζαν κρυφτό πίσω απ’ τα πεύκα, απ’ τα κυπαρίσσια κι απ’ τις πικροδάφνες. Αγαπούσαν, μισούσαν, φοβόνταν, συντρίβονταν, όρθωναν το ανάστημά τους, ξεστόμιζαν λόγια φοβερά και τραγουδούσαν τις όμορφες αρχαίες τους μουσικές ανάμεσα στα δέντρα, πίσω από τοίχους πέτρινων σπιτιών, στους λόφους και στα ρέματα της παλιάς γειτονιάς, εκεί όπου μεγάλωναν κορίτσια διαβάζοντας Έλληνες ποιητές να μιλούν για την αιώνια φύση ανθρώπων και θεών.

Ωραίες αναμνήσεις, Κλεοπάτρα!